Índice
“Para falar an mirandés hai que lo mamar”
1. L derretir de la niebe i de l tiempo
2. Panes cun murron
3. Ls çapatos de tacon alto
4. La spalda
5. Lusbel, l diabro
6. L uolmo de l Minga
7. La cunfisson
8. Jarónimo carteiro
9. Las maias
10. L criado mintiroso
11. L perro scumioso
12. Las purmeiras missas de l pastor
13. L Natal de Matias
14. Natal de tie Bernixe
15. La mona negra
Y
“Para falar an mirandés
hai que lo mamar”
SUZANA RUANO
ou sou neo-falante de mirandés. Filha de pai mirandés i de mai
de baixo, mais precisamente de la zona de Abeiro. Nunca an mie
casa se falou an mirandés. Oubie-lo falar a miu pai, cun quaije
que toda la giente menos an casa, na rue culs bezinos mas só antre eilhes,
porque comigo, la filha de la tie de baixo, la lhéngua anbergonhaba-se ou
anton achában que you nun ls antendie. La berdade ye que, anquanto fui
pequeinha nunca dei grande balor a isso. La lhéngua, dua maneira ou
doutra, siempre fizo parte de la mie bida i de la mie proua an ser mirandesa
i ser mirandesa siempre fui algo que me çfrenciou por todos ls lhados por
adonde andube.
Na scola, quando me dórun a scolhir antre tener relegion i moral, Mirandés
ou ningua de la dues, scolhi la última. Nun haba dúbedas que se fura hoije
serie çferente i l Mirandés fazerie parte de l miu currículo scolar. Na
ounibersidade, siempre que me preguntában se sabie falar mirandés, you
dezie “Un cachico.” Fazie siempre um brilharete. “Cachico!” “Que giro! O
que é que significa?” I you chena de proua respundie “Um bocadinho!” I
assi quedaba. La berdade ye que apuis desta respuosta la maior parte
quedában tan sastisfeitos, que nun me pedien que zambuolbira mais la
cumbersa i you toda cuntenta. Dalguas bezes que acunteciu pedíren que
falara mais, pus cumo qualquiera mirandés que se preze respundie-le algo
asparcido cun “ Fui a lhebar las bacas al cerrado i cerrei l portielho”.
Quantas bezes yá oubistes esta frase? I que habie you de dezir? Fui l que
you siempre oubi i mesmo sendo you criada nua casa adonde las bacas
nunca fazírun parte de las nuossas rotinas, achaba por bien respunder assi i
resultaba.
Apuis de salir de la ounibersidade la bida lhebou-me por bários caminos
mas l camino de la música mirandesa, que yá quantá habie ampeçado,
nunca parou de se fazer i chegou l tiempo an que tube ganas i coraije para
ampeçar a falar mirandés an público, an palco, mas fui sol de pouca dura.
Nun s’adomina ua lhéngua se la falarmos solo an oucasiones speciales.
Oubi cousas cumo “Tu nun falas l mirandés berdadeiro “, “L Mirandés ten
que ser mais scarrapachado”. Deixei-me acagatar i la bergonha an falar mal
mirandés fui crecendo.
Hai ua frase, demasiadas bezes repetida, que ten, na mie oupenion,
amachacado muito: “Para se falar an mirandés hai que lo mamar”.
Ne l meio de las mies ansiguráncias cun este tema de l mirandés, aparciu-
me la ouportunidade de trabalhar cula i pula lhéngua. Purparei-me para ua
antrebista falada an mirandés, nun me purparei para ua antrebista screbida
an mirandés, cun traduçones i outras cousas que tales i la cousa nun corriu
mui mal porque antrei i sou ua trabalhadeira de la Associaçon de Lhéngua i
Cultura Mirandesa.
Passado mais de un anho a recolhir l mirandés por todos ls lhugares adonde
se fala, a oubir las cuontas de giente que inda nun sabie falar i yá chorában
an mirandés, a oubir las opiniones bárias cumo: “L mirandés berdadeiro ye
eiqui nesta zona”; “Adonde se fala melhor l mirandés ye naqueilha zona”;
“Eilhi yá nun se fala mirandés mas eiqui si”, i mormente a fazer l sfourço
por falar an mirandés todos ls dies, puodo dezir que sou ua falante de
mirandés.
An cunbersa c’un amigo, a quien me queixaba de la mie bergonha an falar
mirandés porque nun me salie purfeito preguntou-me: “Tu quando bás para
Anglaterra falas an anglés? I falas-lo purfeito?” i you arrespundi: “Falo
cumo sei!”. “I anton qual ye la çfrença? L mirandés nun ye ua lhéngua
cumo las outras?” “Pus si. Hai que la falar.”
L mirandés ye ua lhéngua cumo las outras, ua lhéngua minoritaira i
minorizada, que se muorre un cachico de cada beç que se mos muorre un de
ls nuossos bielhos i que ganha bida siempre que haba dalgun que perda la
bergonha i la fale cun quien l steia delantre, seia mirandés ou seia de baixo,
seia de la cidade ou doutro lhugar qualquiera.
Tornando a la frase que scolhi para títalo deste miu pensamiento: “Para falar
mirandés hai que lo mamar!” corrijo “Para falar mirandés hai que lo falar!”
_________
1. L derretir de la niebe i de l
H
tiempo
AMADEU FERREIRA
oubo un anho - anhos sessenta de l seclo XX - de nebadas i
cencenhadas tan fuortes que s’alhargórun las férias de l Natal por
mais uns quinze dies de lhibardade sien tino: lhembra-se-me bien
de querer que nunca aqueilha niebe se derretisse, de que l tiempo
s’ancarambinasse colgado de ls telhados i janeiro nun se deixasse acurtiar
ne l choro de ls chupos a derretir-se; la cuncéncia de l tiempo ye mais fuorte
quando nun mos deixa fazer l que tenemos de fazer, i cumo sabe bien aquel
arrolhar dua spera que mos pon la lhibardade a la puorta, niebe que
podemos agarrar a las ambuças i cun eilha sfuracar la deceplina a boladas, i
rindo-mos deilha an caramonos cun nariz grande i uolhos de bulhaca; yá
uns anhos que nun antraba por janeiro alantre na mie tierra i esses dies
fúrun cumo un renacer, ua besita a un paraíso que yá muitá habie perdido:
nun bonda la cuncéncia que tenemos de ls sítios, mas ye eissencial la
cuncéncia que deilhes tenemos ne l tiempo: la mie tierra an janeiro nun ye
la mesma que pula Páscoa, ne l berano ou por dezembre afuora, porque todo
demuda i l zaspero ye que demuda sin nós, tamien partecipantes de la
mudança: nun ye possible ponermos la bida stendida nun assomadeiro i
deilhi mos assomar-mos i quedar a ber todo a demudar i nós siempre na
mesma, i ye esso que la niebe mos trai de nuobo: al derretir-se, scuorre por
eilha l tiempo i ben-mos ua atrecida cuncéncia de cumo nun hai carambelo
que mos mantenga eiternamente.
S
_________
2. Panes cun murron
ADELAIDE MONTEIRO
i. Hoije yá nun stou nerbosa. Ui onte! Staba tan nerbosa. A la ua,
porque nun mos bacinórun. A la outra, inda para pior, porque mos
ancerrórun eiqui a todos ls que nun lhebábamos la bacina.
Tu si m´habies dezido trasdonte isso, mas a mi yá se m´habie passado. Yá
se me bárren muito las cousas. Anton si yá tenemos ls tals... que nun sei,…
cumo deziste? Ls anticuorpos, si. Bá, cada cousa! Son anton defesas contra
l bicho, Mas ténen que mos dar apuis, nun ye berdade? Qu’anden cun
cousas i apuis que nun téngamos ls tals anticuorpos que dizes, que mos
chegue!
Staba derramada. Apuis pedi-le un chá a Mónica i quedei melhor. Ou que
fusse de l chá ou que fusse de mi, quedei melhor. Mas mira que you inda
nun stou cumbencida dessa de nun mos dáren la sigunda bacina, a quien
tubo la Cobid essa. Nun me finto muito. Nien se me ruobe mui bien.
Não, nun tengo cantado. You yá só strago ls fados. Esse que stás a cantar
nunca l soube. Dizes que ye cigana la que canta. Ai quem me dera ter outra
vez vinte anos, tamien you digo! Nunca habie oubido l nome Cidália
Meireles. You cantaba d´Amália, de Teresa Tarouca, de Francisco Jesé, de
Marie Teresa de Noronha, i assi porende.
Alguns ciganos qu’andában porqui cantában bien. Poulino i Anofre nacírun
an Einfainç. Éran mielgos. Milagre que se me lembre! Si. Stában a ua
semana an cada pobo i apuis agarrában an sous aternates anriba de l carro
de burros i íban-se para outro pobo. Que bida, assi sien eira nien beira!
Aqueilhes dous éran mui amigos d´ajudar. Si. Éran de l tou tiempo i tamien
de Rulinda Ostícia. Jogában a las palombas cun bós i al que calhaba. Un die
faleste-le a Rulinda, no Centro, que bien a mi me dá fé. Percureste-le se era
Rulinda i eilha dixo que si. Diç que nun daba fé de ti. Nun bés, eilhes
andában por esse mundo. Apuis cuntou-te la bida, cuitadica i l que habie
passado cun l sou tiu que diç que le daba muita porrada. Cuitadica. Dezie-te
eilha: a senhora stá mais noba do que eu. Eu sofri muito!
Ls pobres tamien assi andában, duns lhugares par´outros.
Mai Ana daba pousada a muito pobre. Ua beç ajuntórun-se alhá trés. You
inda era pequeinha i mai Ana dixo-me que le disse l caldo. Al almuorço.
Apuis you querie ir pa la jolda i ampuntei-los. Salírun. Si. Dei-le l caldo.
Está bem menina, já bamos. Uas bezes drumien no nuosso palheiro, outros
no de tie Chica que era mais acerca. L Bezinho quedaba an casa de tie
Marie, que el yá antes quedaba an casa de tou bisabó Munteiro. Esse
amborrachaba-se. Apuis Zé Abílio tenie que puxar a el pal lhebar pal
palheiro. Esse tiu tenie q´haber sido mui zaragata que tenie la cabeça chena
de seinhas de piteiras. Andaba siempre c’ua gorra ambaixo de l chapéu para
que nun se le bíssen.
Andában muitos a pedir. Uns de l Cunceilho, outros doutros sítios. Quando
tu eras garota i mocica si parában muito an nuossa casa tamien. Mai Ana
daba pousada i era mui smoleira. Cuitadicos. Quemien l caldo, i mai ou l
que fusse a dar la palha a las bacas, acendie l lampion i lhebaba-los pal
palheiro. A las bezes deixában alhá piolhos. Milagre que tebíssen! Quando
you era garota tenie-los todo mundo.
Ua beç you i Glória, sentemos-mos a ua brigada, a la punta de baixo de l
cerrado de las Hourticas, no camino. Ua brigada mui buona. Apanhemos ua
carga de piolhos. Yá era moça. Aquilo tenie stado alhá dalgun pobre i
deixou-los. Ua beç passou-le la mesma a Eirnesto, alhá pal Turril, nun
sintalho an pie de l camino, a la borda de l boqueiro de l sou cerrado. Un
sentalho mui buono, an cantarie. Até l cós de las calças staba chenico. Tanto
piolho, tanto piolho! Aquilo andubo-se a catar i nun ls matou.
Misérias. Ls pobres naquel tiempo nun passában fome. Apuis de l binte
cinco d´Abril metírun-los nua Casa i eilhes nun gustórun. Mais querien
andar suoltos. Milagre! Era cumo star nua prison. Mira tu que eilhes
aquestumados a nun tener amo nien senhor!?
Maneilhas si pedie tamien puls pobos. Sous pais tamien éran cimplicos. Sou
pai fazie scrinhos na Pruoba. Eilhes nun íban puls pobos. Yá se morriu,
Maneilhas.
Tiu Amarico era mais na Speciosa. Ana! Tu nun me darás ua smolica de
lheinha? Zé Amaro si andaba. Tie Sabastiana Pimienta era mui mal
ancarada, la cuitada. Ui, que si era bien mal ancatalinada! Falaba siempre
atrabessado a tiu Amarico. El stubo an Cuba. Bien se te lembra que falaba
un pouco spanhol. Cuitadicos! Acabórun cun todo i quedórun a pedir.
Nós dezimos cimplicos. Cimpricos nunca oubi, porqui.
Bá anton! Yá dei bien a la palheta. L telemoble nun se fui abaixo. La
Mónica andubo onte eiqui a abri-lo. Apuis trazes outro. Nun bal la pena
mandares pul correio. Quando benirdes…
_________
L
3. Ls çapatos de tacon alto
ADELAIDE MONTEIRO
polheiro quedaba mesmo porriba de la portica de la frauga de tiu
Abelino. A la nuitica, era ber la família de Spabilado a chubir por uas
scaleiricas feitas cun un palo seco i scalones de tabras pregadas. Ls polhicos
atrás. Por fin l galho pedrés, para se certificar que ningua franga s’iba a
namorar cun dalgun franganote de tie Marie Munteira. Era mui fino i, de tan
fino qu’era, tiu Abelino chamaba-le Spabilado.
Habie ua ruoda dun carro de las bacas stribada a la parede de la frauga,
mesmo de caras pa l lhume i la çafra. Era ende que Spabilado se scundie
todos ls dies, para ber cumo l ferreiro aguçaba las reilhas, amanhaba ls
çadones, ls çachos, las fouces ou algua faca que, por star mui melhada,
precisasse de ser temprada cun aço. Arriba de todo, quedaba ancandilado a
ber fazer las ferraduras. Querie calçar todo quanto bicho menudo houbisse
na Speciosa.
Malhai cun mais fuorça, caralho! boziaba tiu Abelino als malhadores (el
dezie muita praga). Nun sei para quereis esse cuorpo tan grande! Spabilado
assustaba-se i arrecolhie la cabeça.
Apuis assomaba-se outra beç a la jinelica de la ruoda para ber meter la
ferradura n’auga de la pila. Outra beç al lhume, outras malhadelas apuis que
burmeilha i, al fin, l ferreiro fazie ls buracos de ls crabos que habien de
sigurar l çapato al casco i a las cçcanhetas.
Anton nós nun habemos de tener çapatos cumo ls de las bacas i de ls burros,
que telíncan quando pássan na ruga? percurou Spabilado a l’Assemblé de
Bichos Pequeinhos qu’ajuntou an pie de la moreira. Hei-de-bos calçar a
todos, nun seia you l Galho chefe desta tierra!
Ls sapos i las ranielhas fazírun cordelina i, colgados, l pormeiro siguraba l
baraço de l fuolhe i l sapo campaneiro quedou na punta de baixo para dar l
baláncio para que assi l aire salisse cun fuorça i l lhume ardisse.
Spabilado, l ferreiro; dous gatarrones charruscados, ls malhadores. Ls ratos
roubában la quemida i las pitas éran las cozenheiras. Ls perros quedában
d’atalaia al pie de la fuonte para abisar se tiu Abelino aparecisse a las eiras
abaixo, benido de Zenízio, adonde iba a aguçar reilhas.
- Quando tiu Abelino chegue, todo mundo se çcalça i sconde ls çapatos!
abisou Spabilado.
La franga pelada, prouísta i moderna, nun se calhou anquanto sou pai nun le
fizo çapatos de tacon alto c’uas charrascas de fierro na punta.
Cuitadica! Partiu las patas quando se caiu de ls tacones abaixo i, a la
purmanhana, staba de rebimbas, a la puorta de la frauga, inda cun ls
çapaticos calçados.
Quien las habie de pagar? Spabilado!
Zdende, Spabilado fui l meneador de l fuolhe i rapaç de mandiletes de tiu
Abelino até, cun sou trabalho quedar pago l fierro, l aço i l carbon de piedra
que dou cabo.
Ye mesmo spabilado este caralho deste galho, dezie para el mesmo tiu
Abelino, quando miraba para Spabilado todo ancarbonado!
_________
N
4. La spalda
ALCIDES MEIRINHOS
aqueilha Terronha si habie parido la galhega!
No ampeço de la scola ajuntába-se la garotada toda: de Cicuiro
até Infainç la carreira anchie-se de gente i de merendas. L cerron
de la roupa nun pesaba, quatro ou cinco pares de meias, trés ciroulas, dues
mudas de roupa i un par de botas mercadas na feira l Naso, dous dedos
maiores que l pie para que serbíssen até outro Eimbierno. Ne l outro saco,
dues fogaças, ua dúzia de tabafeias, dues chouriças bochas, cinco quilos de
toucino para adubar l caldo i l stómado a la hora de merendar.
- Toca a espabilar para daprander la letra a ber se sodes capazes de
chegar más loinge que nós. Ála deiqui para fuora que çofar tierra toda la
bida ye carga de más para maquila tan scassa.
Dezien nuossas mais i abós fartas de canseiras, cobradeiros de alma i de
canielhas al redor de meia dúzia de cepas de parreira, jeira de pan ou lheira
de freijones.
Inda más loinge? Arre carai! Trés meses sien ber a Cicuiro i inda achában
que era acerca! Quanto más loinge tenerie que chegar, se mius pais yá
habien bibido uns meses no Alanteijo, acerca de l sítio que matórun l
General que nun tenie miedo. Na Índia andubo deportado miu abó, adonde
daprandiu a ler. A dalgun sítio haberiemos de chegar. Amportante era
chegar bien i ir de buona gana. Á nó que nun íbamos, eilhi éran fiestas
porque nun habie burros que guardar, ferreán para apanhar, lheinha que
cortar, auga para acarrear a la fuonte, cousa que la cidade nun precisaba
porque yá estaba tona ancanhada. L pior inda era habituar-se un a la retrete
tan branquita tan branquita que metie duolo anxeminá-la i apuis andar cul
bardeirico a sgodar para nun quedar cun pegotes nien botasse malos
oulores. Modernices! Quanto nun balie la parte de trás de ua touça ou las
loijas, siempre era más eiquelógico do que anturbiar auga buona para buer
cun estierco de purmeira.
Deixaba un rastro de polareda la carreira – de la Sigunda ou de la Quinta
porque noutros dies solo de tácce ou burro – ne l sou roncar de muito
cabalho i fierros a chocalhar pula streita strada de xeixos i saibro que mos
lhebaba a camino d’tua nuoba bida, an que fusse solo por meses.
Quando daba la rebolta de l Alto de la Cabreira abrie-se l mundo: ua
cidade!! E apuis la Sé i l Castielho (sbarrulhado mas era l castielho), l riu i
la barraige sien cumparança cula caliendra de ls molinos de Matáncia ou
cun l cubo de l molino de Tiu Juquín Torrado adonde se apanhában sardas
anquanto se molie la carrada de sacos. Ampeçaba la çcubierta de quaije
todo para tanto garotico cun dieç anhos ou pouco más.
Al pie de l celheiro era la nuossa paraige, mesmo eilhi al pie de la scola de
casas berdes ancarreiradas de beta, un campo de la bola i ua noeira. Tanta
gana de bibir na cidade e inda quedábamos a la puorta! I toca, la carreira a
çpejar garotos a bozear, sacos de batatas, fardelas, cerrones, bolsas, cestas
de uobos cun cheiro a galhinaça, presuntos, un lhibro de leitura de la quarta
classe i uolhos cun ganas de angulhir l mundo.
Manuol yá staba a nuossa spera cul carretielho para lhebar l sustento i l
agasalho para uns meses. Quedábamos an casa de miu padrino, puorta cun
puorta cul ciclo nas traseiras de l cata bento para adonde a las bezes inda
íbamos a acumpanhar l home que fazie las leituras de l’auga i de l papel
queimado pul sol quando batie na gorda lente de bidro. Seguiu camino la
carreira i cada un iba arrecadando l que le pertencie, esta bolsa ye mie,
aquel fardel ye de Rosa, mira la cesta de Carlos, la mala de Florinda, las
batatas de Adriano, staba todo mundo naquel purparo quando apuis de dues
corridas al redor de tanta tralha sal ua boçt que anté atelundraba las arribas:
- I la mie spalda?!?! Adonde stá la mie spalda ?!?!?!
Carai! La espalda de Jesé nun estaba. I agora?! Inda houbo quien botou un
Á Á Á … Pon-te listo! Houbiras-te spabilado. Pus mira Jesé, se perdiste la
spalda nun sei cun que chicha bás a untar la torrada por las purmanhanas.
Na çpensa de sou abó solo habie quedado un persunto para ancetar nas
matáncias i l toucino era l sustento para ambolber cun pomientos
burmeilhos na merenda de sementeira.
Jesé quedou amarielho, aspuis burmeilho, meio a çaçamelar por bias de se
star a ber sien chicha, uolhos que parecie que íban a botar más auga que l
galaton de ls Lhameirones.
- Bai a ber se quedou na carreira, brutico! Bozeou Rosa.
Ganhou coraige, dixo-le a Manuol para lhebar la bolsa de la roupica i la
pelhiça, quando pegou nua corrida atrás de la carreira, que yá habie passado
las muralhas, para ber se inda apanhaba la spalda.
Apuis de çpejar la carrecholada no cabanhal de casa, you e Moisés
agarremos l carretielho i toca adreitos a la central de l Cabanelas na Praça.
La spalda de Jesé habie quedado solica arrimada a la parede de la Cámara
sien ua arresbunhadela nien dentada na saca de çarapelheira que l’ambolbie,
pus quaije nun se bien perros naquel tiempo.
Al tornar para casa ls uolhos de jesé rien-se a boca chena mirando la
caçcanheta que tamien fazie de natura de la saca.
Nunca la ruodra de fierro dun carretielho cantou ua música tán alegre nas
manos de Jesé an riba de ls paralelos de las rugas de Miranda.
_________
D
5. Lusbel, l diabro
ALCIDES MEIRINHOS
e San Martino bieno Antonho, filho yá moço de tie Marie
Cortiçuola, la mai, l pai Álbaro i l armanico Chico Maleitas que
tamien aporbeitában para ber a tiu Luisito – inda pariente de
loinge de l abó de Álbaro - i tie Sesária, la mulhier que deixara la tierra de l
tango para acumpanhar l sou home que nunca s’afizo nas Pampas.
Corrie l més de márcio de l anho de mil nuobe cientos i cinquenta i dous.
Las pessonas íban-se amanhando de l melhor modo no campo de la
curralada de la Abadia para ber l quelóquio “Auto de todo mundo e
ninguém” amanhado por tiu Delgado suobre l auto de l Gil Vicente cul
mesmo nome i ansaiado por el mesmo i tiu Cagon durante todo l eimbierno.
L tabrado d’apersentaçon, a meio camino antre l forno i la portalada de
cantarie, anfitado de yerbas, brimes cun hieras, colchas de lhana i lhençoles
de lhino, daba quelor a un die de sol baixo a amanaciar auga. Él eran
chapéus nuobos, cholas de strena, xambras de renda, saias cun riscas de
beludo, camisas de poplina i calças de cotin feitas por tiu Chico Coxo,
capas cun honra i sien honra, de Cicuiro, San Martino i d’outros lhugares
que habien benido a ber la gente i la cuonta.
Ua croua era la paga por cada pessona, ls garoticos nada, solo quien yá
habie pagado “las antradas”, esse ritual d’einiciaçon por que todos passórun
ou haberien de passar quando l canhuto bien crecido ampeçasse a ancobrir
las partes!
Aqueilhas cuontas tan bien andonadas deixában nuobos i bielhos cun
cumbersas para meio anho i las rapazas queloradas solo de mirar mocidades
tan pimponas! Tiempo de tirar aranheiras, sacudir la polielha de las bistas,
amostrar-se i fazer l rónsio na mirada de sgueilha i meia risica a dalgun
pimpon farrusteiro, quanto más nun fusse para acirrar ls de l lhugar inda
meio andebles na scuolha ou no çprender de la bergonha.
Ampeçou meio morna la cuonta al salir la profecie, cuonta que fui
ganhando fuorça assi que cada figurante salie de sou sítio: habie l cielo, la
taberna, l’eigreija i l einfierno, adonde de beç an quando s’assomaba un
fachuco a arder que Lusbel abanaba atrás de las colchas. De l cielo
sbolaciában na punta dun bareiro santicos brancos de álas amanhadas cun
prumas de pita.
A alturas de la cuonta estaba l anjo a terminar ls sous dezires i ls anjicos a
sbolaciar quando de la puorta de l einfierno sal Lusbel, l diabro, acagaçando
todo mundo l más que podie, porque essa tamien era ua de las sues
oubrigaçones no quelóquio.
- Á Á Á… TRUMM TRUMM TRUMM…
Ampeçou a boziar, a bater la calagouça i ls pies çcalços cun toda la mecha
no tabrado.
- Á Á Á… quantos lhiebo hoije pal caldeiron de los einfiernos? Á Á Á …
TRUMM TRUMM TRUMM … hoije si s’inche! Ui tanta alma eilhi
abaixo!
I ponie la mano na tiesta an palma birada para baixo cumo quien quier ber
loinge guardando l mirar de l sol.
- TRUMM TRUMM TRUMM… Á Á ÁÁ…
Que diabro tan bien cumpuosto aquel Zé Polreta: bóç gorda, cara
spintarroxada de negro i burmeilho, un rabo de tranças de lhana negra
anroscadas nua brime a balanciar siempre que abanaba la cintura i las
nalgas. Las manos, ls zinolhos, las poças de ls quetobielhos i de ls
carcanhales stában tan cagados que se calha habie stado meio anho ou más
sien se lhabar tal era l tamanho de las cotras, a bien dezir ua sola cotra, más
ou menos negra cunsoante quedaba nos altos, nos funchacos, nas manos ou
nas caçcanhetas.
Cada garotico scundie-se atrás de sue mai ou adonde podie, siempre que
Lusbel salie de l einfierno. Tembrában cumo las fuolhas de l álamo a la
puonte de baixo. Ui que miedo… era pior do que salir a las nuites sien
pagar l bino i dar-se de caras cun tiu Bicente! Se l diabro era assi nun
estranhaba que l’eigreija quedasse chena de almas nos Deimingos a horas
de missa! Rezones de sobra para ber tanta mulhier a antrar i salir de l
cunfessionairo cul miedo de ir a parar nas manos de Belzebu, nó que l
abade botaba un oulor i ua cumbersa capaç de marear la cabeça a dalgua
más medrunca nessas cousas de relegion.
Assi que Lusbel acabou las falas a dezir que Todo Mundo eirie al einfierno
“Tudo como pensei
Não me enganei em nada
Já está tudo cheio
Na minha infernal morada”
… quedórun más assossegados ls ninos quando bírun zaparcer la calagouça
de cabo anciscado, las greinhas negras chenas de palha i la stameinha
amprestada pul ferreiro.
Seguiu la fiesta no terreiro cun baile de cuncertina. Nuobos i bielhos
beilórun até cair l sol dun deimingo a fin d’eimbierno. Buírun-se uas pingas
i até l anjo que tan bien habie guardado l cielo de l cuntino arremeter de
Lusbel, caminaba a las regubiuras al salir de la taberna.
Ua semana apuis desta funcion, staba Antonho a ampeçar la relba na baixa
de la Bicha nua tierra de teçteira nas Calçadas, cun sou armano Chico
Maleitas, que andaba çcalço por bias de ls calhos nacidos de pisar puolo,
xeixo i chinas, guardador de la cabra i dous chebicos pequerricos na
passaige que lhieba al Molino de la Raia.
Zé Polreta na frente de sue junta de bacas unhidas cula rabela a roçar la
trasga i l timon a arrastar, guelhada na mano, passada cumpassiada cun aire
sereno, mal ancarado cumo quaije siempre, bai abaixando adreitos a la
tierra de Ourrieta la Falgueira ancurtiando camino anté l pastorico.
Ancáran un cun outro, Chico ampeça a tembrar… a tembrar… ye l diabro,
nun ye, asparecer si s’asparece, cara retratada i cagada cumo siempre, l
cheiro inda nun s’habie tirado que l’auga staba frie… que fago? quedo-me
calhadico que stá eilhi miu armano ou scapo-me antes que m’agarre?
Zé, al se dar de cuonta cumo staba atarantado l nino, inda l metiu más
miedo. Nisto, solta cun boç de truniada:
- Anton rapaç, como-te la mocha ou lhiebo-te ls chibos?
Ai que si ye l diabro Lusbel… Dius m’acuda maizica de l cielo… i la pior
parte ye que nun podie ir adreitos al armano arador porque antes tenerie que
passar por Lusbel. Acagaçadico de todo, sien fala, pelos de punta cumo
quien bei l lhobo, atirou-se rodeira abaixo i, á paticas! era bé-lo a zolar
adreitos a la ribeira. Cumo las cholas nun pesában i albarcas nun habie, ls
dedicos fúrun quedando marcados na tierra inda meio fresca i nas poças
d’auga de l camino até San Martino, quaije ua lhégua de camino. Corriu
tanto i tan assustado que solo mirou para trás quando chegou al meio
lhugar.
- Á Zé, para que me assustas l garoto que ye capaç de se chimpar an dalgun
poço de la mina! boziou Antonho.
- Nun tengas miedo que el sabe l camino.
Dous ou três anhos antes de se morrer, yá arrimado a uitenta anhos, staba
Zé Polreta sintado an sou puial soalheiro quando passa Demingos i un
farrusteiro, ruga arriba adreitos al Balhe de la Baglina.
- Dius mos dé buonas tardes, Zé! anton a sorber la racica caliente?
- Buonas tardes mos dé Dius. A espreitar par’adonde las melras lhieban l
çubiaco a ber se l çcubro l nial.
Mas mirando l farrusteiro, curjidoso cumo siempre, perguntou:
- I quien ye este pimpon que ben cuntigo?
Fizo-se siléncio i cumo nun houbira respuosta de fala, ls uolhos tentórun
adabinar l que cada qual pensaba nessa cumbersa de mudos, até que l
farrusteiro ancarando a Zé Polreta bien nos uolhos, purmeiro cun cara de
poucas fiestas, aspuis más ameroso, stendiu-le la mano, cumpassiou la bóç i
atirou-le:
- Pus mira que se fura hoije nun me scapaba a correr sierra abaixo nó! you
nun sei se fui de l cheiro se de tanta “belheza” mas solo parei debaixo l
scanho, borradico de miedo !
Por ua beç resbalou de la squina de l uolho cara abaixo ua lhagrimica
ambergonhada a Lusbel. Alhebantou-se estribado no caiato, abraça a Chico
Maleitas, mira pa la prieça de casa i cun aire de santo solta la bóç:
- Á Marie! Trai la chabe de l’adega que yá tenemos cumpanha para poner la
torneira a la cuba de dieç almudes!
Además, ye tamien Lusbel, al tiempo, l speilho de la bida nun qualquiera
lhugar de l Praino.
_________
L
6. L uolmo de l Minga
ALFREDO CAMEIRÃO
subrolho stendie-se cumo ua manta porriba de Tortulhas i nun serie
perciso ir al bruxo para adibinar que la truinada nun tardarie a
atrelundar I pobo cun ua porrada de auga i truonos capazes de
scachar ua fraga. Yá ampeçaba a relhistrar pa ls lhados de Rita Molino.
Anté peç que un se atafanhaba cun I peso de l aire i nun se bie un germo an
la rue. Tamien, yera la hora de la séstia i, cun aqueilha calma, quien serie
home de andar pul termo a fregir Is miolhos ambaixo de I rechino de I sol…
A la tardica se farie pula bida, por anquanto Tortulhas drumie la séstia ne Is
xaragones de casa ou a la selombra de Is cabanhales ou de algun uolmo, que
Is habie balientes i cun fuorça por to I pobo. Habie un silenço cumo an la
eigreija quando I padre alhebanta la hóstia. Tortulhas gozaba I çcanso de Is
justos i deixaba semir la calma de la tarde a drumir.
Toda?! Nó, nun staba I pobo anteiro a drumir.
Ambaixo de l uolmo de I Minga, I altar staba cumpuosto, cun las
xaldroqueiras de I questume. I nun yera por acauso que se iban a poner eilhi
a fazer la renda i a çfazer la fama de todos Is que les caíssen ambaixo de las
bandeiras: I uolmo quedaba ne I meio de I pobo i naide poderie passar pa I
prado ou camino de Miranda que deilhi nun se bira; quedaba cerquita de I
tanque de l Trufal, adonde tenie que parar quien salisse cun la cria; i, nó
menos amportante, podie-se ber quien antraba i salie de la taberna de l
Canastra. Assi, I uolmo de l Minga, ademais de selombra i frescura, tamien
le daba l unto pa Cozer ls “dixo-me-lo, dixo-me-lo” cun que ampestában
Tortulhas,
Stában alhá quaije todas i la ourdidura iba animada:
- Diç que onte meia dúzia de garotos zgraçórun I cerdeiro de tiu Foustino -
dezie la Magalhanas, ua tizica seca i semida ambaixo de I lhenço i de Is
xambres, cun las agulhas an las manos angurriadas, a dar, a dar, más
apuosta a la renda do que se fura a tirar I pai de la forca - que nun bundou
anchir la barriga, que inda le scochórun uas galhadas.
- Diç que fúrun Is dous de la Pesa, i I de tiu Armando Galhardo, I más
bielho, Zé Petisqueiras, que yá nun ye garoto niun...- ajuntou Marilice,
gorda i medrada, cumo ua masseira, cul atadeiro de I mandil a stourar po
riba de las banhas, abornalada an la punta de I fincon deitado que le serbie
de puial - ...i diç que I tou tamien iba, ah Clotilde, you nun ye por tal, mas a
mi dezÍrun-me-lo…
- Mal rais ta parta Is correios, que debrebe tráien las nobidades - responde la
Clotilde, burmeilha cumo un temato, afeita als zmandos de I filho, que eilha
bien sabie que yera scalhabrés - i anton quien fui I xodairo que te I dixo?
- DezÍrun-me-lo, nun amporta quien, que you nun gusto de amantar an
naide, you nun sou dessas de mercar eiqui i bender eilhi. You tamien lhougo
le dixe que I tou nun habie de haber sido,que el nun ye de ls de la
quemandita de ls outros - i ls uolhos de la Marilice amarrórun pa la renda,
anquanto la boca arremedaba ua risica de caçuada, farta de saber, eilha i to l
pobo, que I filho de la Clotilde i ls dous de la Pesa nun se zapegában, trás
de las buiadas a poner las rateiras als páixaros, a jogar la bilharda,
anjoldados to l die çque salien de la scuola anté que tocában a las
Trindades. I puls bistos tamien acumpanhában a las cereijas.
- Cun quien anda I miu Américo, ou queda de andar, nun le amporta a
naide. Mas trai la barriga chena, nun percisa de la ir a anchir als cerdeiros
de tiu Foustino. La cumenéncia, uas cereijicas que parécen caganetas de
coneilho!
-Bah, deixai-bos alhá disso... quien fui, fui bien... I garunho de I Foustino
fui-le bien ampregue, el ten muita cereija… - acalpou I Alberto Picoto, I
Burron, solteiron de 50 anhos, arrimado a la armana Delaide i a bibir an
casa de I cunhado, que nunca habie mirado para ua rapaza cun ganas de le
ser buono, mas, anton, siempre de buolta de las ties, a scheirizar i siempre
çpuosto a lhebar i a trazer, tamien, sobraba-le I tiempo, que I trabalho fazie-
le denteira.
- Bós nun oubis, diç que la rapaza de la Çáncia stá preinha, cuntórun-me-lo
trasdontonte, a mi custou-me a fintar... siempre camino de la missa, un
bidrico que nunca le daba l aire, i agora ua destas…
- You yá quantá que I oubi... i mirai que quien me I dixo ye porque I
sabie…
- I siempre ye de l rapaz de tiu Polho? -percurou Marie Cándida que nun
yera assi mi faladeira mas tamien le gustaba sfuracar an la bida de ls outros.
-Diç que si... mirai un garoto que inda nun hai nada inda trazie las calças
rachadas.... quaije que inda nun pon nabalha an la cara!...
- El yá fui a sacar las sortes?
- Quedou libre, nun bedes que le falta un dedo, que I stroncou cun un
foguete...
- Ye mas ye un rapaz bien pimpon - i l Burron picaba nun cachico de cortiça
cun la nabalha que siempre trazie ne I bolso de l jaleco… - bós nun I bedes
passar eiqui para baixo i pa riba, siempre tan scrinchado, tan lhambidico!...
Cumo depriessa I farrapico de la Marimélia I caçou... la santulária, a la
spera que I çubiaco le fura a parar al bico…
L aire cuntinaba abafadiço i más pesado que uas quantas arrobas de cortiça.
Yá se ampeçában a oubir las squilas de alguas bacas que salien de la corte i
uas palabras suoltas, alhá parriba... TortuIhas spertaba de la séstia dua tarde
de berano.
- Mirai, alhá ben tie Dorteia! Que le haberá passado pa benir tan tarde, i
lhougo eilha que le gusta tanto ua joldica!
- Inda bien que se quedou an casa! A las bezes ten ua cumbersa tan mofosa!
La tardiega iba-se arrimando pa l pie de I uolmo, debagarico, peç que meio
ouxada, pori amorrenhada cun la calma que abafaba Tortulhas.
- Anton, mulhier! L que bos passou que peç que benis mi piloxa?!
- Deixai-me alhá que stou mi anfastiada! Tengo I stómado tan anrezinado!
- Chiçcou-le a l’augardiente onte a la nuite i apuis sabe-le la boca a chapéu
bielho - rezungou I Burron antre dientes, cun las narizes amarradas pa la
cortiça, a modos que la Dorteia nun oubisse.
- Yá buistes un bunchico de augardiente? A mi, ye remédio santo pa las
maleitas de I stómado!
- Nun ye isso, mulhier! Bós andábades siempre: “café, café”,i you hoije,
apuis I almuorço, tamien quije spurmentar. Mas nisquera fui capaz de
acabar I cacharrico que fiç... rebolbiu-me la barriga... i amargoso, que you
sei alhá!
- Pori nun le botestes açucre! Mirai que sien açucre si amarga muito!
- Botei-le dues colheradicas, mas comi-lo i nun gostei nada d’el!
- Comistes-lo?! Mas anton bós cumo fazistes pa I comer?
- Ai, cumo fiç! Anton cumo habie de fazer pa I comer?! Pus, arramei I auga
i comi la cozedura!
_________
Ç
7. La cunfisson
ALFREDO CAMEIRÃO
alustriano i la sue gente arrastrában a las cuostas cientos d’anhos
de bida nas bordas de la sociadade, pouco afeita a antender i
aceitar la bida lhibre de ls filhos de l sol i de l biento.
Çalustriano ye cigano: un ciganico duns dieç ou onze anhos, teç quelor de
miel, pelo negro spetado a la sobela i ls uolhos negros siempre als salticos
cumo dous pardales. Listo cumo un rato papialgo, nun habie pobo por
donde passássen que nun lhebasse que cuntar.
Daqueilha beç, dou-le la zízara que tamien se habie de ir a cunfessar.
L más cerca que yá se habie arrumado a la puorta de la eigreija habie sido
an dous ou trés antierros, cun l cheiro ne l çubiaco de la caridade, mas
habie-le antendido als garotos de l pobo que quien se fusse a cunfessar,
apuis tenie dreito a quemungar an la missa i a comer la hóstia, que era assi a
modos a ua bolaixica.
Ora, bolaixicas nun era to ls dies! Apuso-se, strenou-se a antrar n’eigreija i
azinolhou-se ne l cunfessonairo,
- Querie-me cunfeçari, dixo-le al cura, naquel sou modo adocicado de falar,
peç que meio açucrado, cumo se ls “sés” le fazíssen cuçquinhas na lhéngua
i arrebalássen por eilha.
- Anton, i tu sabes la doutrina?
- Cei, ci cenhori, tornou-le Çalustriano, que nun biu outro caneilho por
donde la salida fusse mais segura.
- Bamos anton a ber: di-me alhá, quantas son las pessonas de la Santíssema
Trindade?
Fui cumo quien le tirou l chano d’ambaixo de ls pies.
- Ceran quatro!?
- Nó, nun son quatro.
- Cinco!
- Tamien nun son cinco
- Ceti!
- ...
- Dozi?!
- Nó!
- Catorzi!
- Bá, bamos a fazer assi: tu bas a daprender la doutrina i apuis, quando la
soubires, tornas i you cunfesso-te.
Fui cumo quien ceba i nun mata! Anton l lhambon de l cura abezaba-se cun
la sue bolaixica! Yá quantá que andaba a purparar ls caneiros pa l petisco i
agora quedaba a lhamber guiços!
Saliu de l’eigreija a ferber d’anraibado, cun ls uolhos mi abiertos pa nun
deixar arramar las lhágrimas que sentie a reçumar neilhes.
Iba a passar Pedro Chabiano, l filho mais nuobo de l duonho de l uolmo que
le fazie selombra i le daba agrimo al standerete de ls ciganos.
- El quei te passou, home, que peç que stás capaç de rachar ua fraga?!
- L cura nun me deixou cunfeçari por nun çaber quantas çon las peçonas de
la Çantícima Trindadi.
- Anton tu nun sabes!?
- I tu çabes?... i ua racica de sprança acendiu-se-le ne ls uolhos.
- Anton que milagre que saba!
- I quantas çon?
- Son trés!
- Aaaah - i l’alma de ciganico de Çalustriano fizo-le botar assi a modos de
un relhampo de piadade pul pouco antendimiento de Pedro – bai alhá tu cun
trés! Yá you le mandei catorzi i l home nun quijo star queto!
_________
C
8. Jarónimo carteiro
ALFREDO CAMEIRÃO
hamo-me Jarónimo i sou carteiro. Toda la bida fui carteiro. Muito
passico i poucas crouas. Muito rechino de I sol, muita mielra
caçada anriba de la mota. Mas an pagas bi muita cousa cun estes
dous que la tierra há de comer. L padre ne l cunfessionairo nun oube más
que you ne l miu oufício. Conheço estes pobicos todos de la tierra de
Miranda. Las praças i las caleijas, Is chabolos i las casas de buiada. I la
giente: Is ricos i Is probes, I nome de batismo i la nomeada; ls que se
morrírun i Is que stan bibos, las alegries i ls delores, l’armana que se morriu
ou la sobrina que nace l més que ben, I filho que pide denheiro ou l outro
que yá fizo casa, este que se çcasou ou aquel que yá ten cumbersada. Las
risas i ls choros cun que la bida se biste. I todo partilhado cumigo, cun
antrada i dreito a un copo i un muordo an to las casas; l carteiro, de ls
poucos que sabe ler.
Sou quaije cumo se fura de to Is pobos, cumbite an to las fiestas, mandiletes
para fazer an Miranda de to las casas. You trago l denheiro de l més, you
lhiebo las anquemendas. La mie paga ye l’amisade de quien me quier bien.
I las cuontas! Muita cuonta!
Quando ampecei, la cunsemiçon yéran las nomeadas: “Francisco Pexangas,
Tortulhas, Pertual” i agora, zanrasca-te, Jarónimo carteiro. Habie que
percurar, stá buono de ber.
– L Pexangas bibe alhá pa riba, nun nun chabolico al pie de l tronco – i alhá
iba la carta dreita al çtino; ou anton, “Zé Taloxa, stubo an la guerra an
Angola, nun ten I dedo gordo de la mano dreita i bibe nua casa branca al pie
de I tanque an Tortulhas”, assi mesmo, todo srebido ne l ambelope, yera un
çcanso, nun habie que anganhar.
L pior yera quando solo traíen I nome de batismo.” António Manuel Lopes,
Tortulhas, Trá-los-Montes”. Ambaixo de l’uolmo de l Minga naide daba
rezon cierta, quien será?, quien nun será?, you sien saber para donde me
birar, palpita ua tie: – Nun será l Calabaças? – I Calabaças nun ye –
arrespunde lhougo I regidor, cumo quien dita ua santença, mi dreito, a
spechucar Is dientes cun ua stielha, naqueilha sue boç de mando afeita a ser
oubida, – I Calabaças chama-se Toninho.
Pus claro!
Alhá bai miu Jarónimo a patear anté casa de tiu Calabaças.
Biúbo, mala sarna, a bibir solo, feitiu squemungado, assi i todo, arrecebiu-
me cun buonas palabras, – anton que nobidade hai? – i cun aqueilha sue
manha de a cada cachico soltar ua cuçpenhadica - tfff - cumo se stubira a
cuçpir tabaco manginairo que le tubira quedado ne ls beiços. Mas abisou
lhougo
– La carta nun ye para mi! – tfff –
– Bó! Antón bós nun bos chamais António Manuel Lopes? – You chamo –
tfff – Mas la carta nun ha de ser para mi. La de la décima ye solo an Maio.
Este més yá bieno la de la lhuç i la de l pré. – tfff – Yá nun falta niua...
Mirei pa la carta: Associação de Vitivinicultores da Terra Fria.
– Bós nun teneis bino?
– You tengo. Quieres ua pinga?!... – tfff –
– Nun senhor, oubrigado. Ye que la carta ben por bias de las binhas.
– Anda-te... i anton quei diç?!
– You nun la abri.
– Pus abre-la – tfff – i bei alhá l que quieren.
Abri la carta. Dues fuolhas. Em virtude da recente reorganiza- do sector...
serie melhor ler you purmeiro la carta toda i apuis splicar-le de l que
trataba. Ampecei. Un cachico. Un cachico más grande. Tiu Calabaças nun
se detubo.
– tfff – Home! You lhougo bi que la carta nun yera para mi. Ya un cacho
que stás a mirar pal papel i nisquera bulhes Is beiços. – tfff – Antendes tu
tanto de letras cumo la mie burra de lhagares de azeite. Se quieres ancangar
la carta, bai a saber doutro, que you nun quiero dessas cumenéncias.
Colou-me sien peç! I nun houbo almica que le fazisse quedar cun la carta,
cun aqueilha me çpachou.
I cun esta bos çpacho you, que hoije nun hai nada para Fuonte Lhadron,
mas inda tengo que chegar a la Granja a lhebar esta carta de l Brasil, ah
Florentina, la mie cerbeija paga-te-la un destes, que nun cúiden pori que ye
solo scuitar las lhonas de l Jarónimo carteiro i nun achegar la barriga al
balcon.
_________
P
9. Las maias
AMADEU FERREIRA
- anton, yá quemiste las maias hoije? preguntórun-me lhougo a la
purmanhana.
R - inda nó, cuido até que nien tengo castanhas an casa, respundi.
P - bá, anton trata de las amanhar, que quien nun quemir al menos ua
castanha neste die purmeiro de maio puode quedar cun delor de cabeça para
todo l anho, i bien sabes que las delores de cabeça son tan fuortes nestes
tiempos terribles que quieren dar cuonta de nós.
R - ye bien berdade, si tenemos ua castanha bien mala de rober, tu nun bés
las zgrácias que ban por ende?
P - pus l melhor será quemer essas castanhas todas i cagá-las a seguir, i
apuis botar abaixo ls castanheiros que las dan: nun hai die melhor al modo
que un purmeiro de maio.
R - nun sei que te diga, nun sei que te diga, que essas castanhas yá ténen
bicho, nun dan para quemer, hai que las botar pa la rue.
_________
U
10. L criado mintiroso
CARLOS FERREIRA
a beç un tiu iba cul criado a ua feira, pus era negociante de bacas.
Íban pul camino falando nuas cousas i noutras até que l criado
diç pa el:
- Ah miu amo, na mie tierra bi ua raposa tan grande, tan grande cumo la
puonte de ls siete arcos.
L amo dixo-le anton:
- Mas será assi tan grande?
- Digo-le you que ye tan grande cumo la puonte de ls siete arcos.
- Pus nós bamos a passar por essa puonte i lhougo bamos a ber cumo ye de
grande. Mas hai un porblema, se nun fur berdade, la puonte abre-se i quien
fur an riba, cai-se deilha abaixo.
L criado quedou a pensar naqueilho que l amo le tenie dezido i nun tornou a
dezir nada. Al modo que íban caminando, iba-se anchindo de miedo. A
cierta altura diç pa l amo:
- Ah miu amo, bendo bien, la raposa que bi na mie tierra, talbeç nun seia tan
grande cumo la puonte de ls siete arcos. Serie assi cumo ua burra.
- Nun penses mais nesso. Assi i todo era ua raposa bien grande. L que
amporta ye que la puonte de ls siete arcos nun s’abra quando furmos a
passar.
Cuntinórun a andar, a andar, i l criado nun tornou a abrir la boca. Apuis de
muito andáren, quando ampeçórun a ber la puonte de ls siete arcos al longe,
diç pa l amo pa l criado:
- Mira yá se bei acolhá la puonte de ls siete arcos. Si ye bien grande. Bamos
a ber se mos deixa passar.
L criado nun dixo nada, mas ampeçou a quedar para trás. Mal íban quaije a
chegar a la puonte de ls siete arcos, diç-le l criado pa l amo.
- Ah miu amo, la puonte de ls siete arcos si ye bien grande. Bendo bien, la
raposa que bi na mie tierra, nun era sequiera tan grande cumo un burro.
Bendo bien, acho que era ua raposa cumo todas las raposas.
- Bá, anda palantre i nun penses mais na raposa, diç-le l amo.
Picórun l cabalho i passórun la puonte de ls siete arcos. L amo iba pensando
cumo era berdadeiro l dito de que “l miedo i la mintira, ténen las patas
cúrtias”.
_________
U
11. L perro scumioso
CARLOS FERREIRA
n tiu rico, tenie un perro que deixou de comer. Un die, an
cumbersa cul çapateiro, dixo-le:
- Tengo un perro pimpon an casa, mas nun sei l que le passa:
dou-le de l melhor, mas nun adelantra, deixou de comer!
- Esse mal bien pouco custa a curar! Traei-me-lo uns dies para mi, diç l
çapateiro.
L tiu trouxe l perro i l çapateiro prendiu-lo a ua pata de l sou talho. Durante
ls dous purmeiros dies, l perro, cumo un zbaçado, alhi stubo deitado sien
dezir aqui stou. Al terceiro die, ampeçou a quedar mais zanquieto i a la fin
dua sumana, yá ambocaba todos ls cachicos de suola que l çapateiro botaba
pa l suolo. Nesse antretiempo, passou puli l duonho de l perro i preguntou al
çapateiro:
- Anton, l miu perrote, que tal bai la sue cura?
- Yá bai muito melhor. Stou-le a dar uas malzinas, mas inda nun stá bien
curado. Passai daqui a uns dies.
L perro, sganganido, culas tripas a pegáren-se-le a las costielhas, yá robie ls
cachos de bezerro q’agarraba a diente.
L çapateiro decidiu anton que l perro staba curado, i lhebou-se-lo al
duonho.
Passados uns dies l tiu rico passou puli i dixo pa l çapateiro:
- Tengo muito que bos agradecer pul perro. Agora come que nien un lhobo!
I nun stá nada biqueiro! Parece-me que se las dira, até piedras comie.
_________
12. Las purmeiras missas de l
pastor
CARLOS FERREIRA
a pastora dua granja bibie sola cul filho zorro i cul ganado. Cumo l filho
nunca habie salido de la granja, quando fizo zuito anhos, la mai dixo-le:
U- Manhana ye deimingo i bás a la missa de l lhugar.
- You nunca fui al lhugar, quantas mais a la missa! Cumo bou a
saber adonde ye la missa! Diç l rapaç.
- La casa adonde bires mais giente a antrar, entras tu tamien i fazes cumo
bires fazer ls outros. Splica la mai.
L rapaç chegou al lhugar i biu muita giente a antrar para ua casa: era un
casamento. L rapaç comiu i bubiu i tornou para casa. La mai perguntou-le
que tal se habie amanhado!
- Mui bien, diç l rapaç, pa l deimingo que ben, torno.
Al deimingo a seguir, cumo nun habie casamento, l rapaç biu to la giente
antrar pa l’eigreija i el antrou tamien. Cumo todos íban a molhar la mano na
pila de l’auga bienta, el tamien fui. Quando bulbiu para casa, la mai
perguntou-le outra beç que tal habie corrido la cousa, i el responde:
- Desta beç yá solo habie ua lhabaraije al fondo dua pila, que nun cuonten
comigo outra beç: nun torno!
_________
H
13. L Natal de Matias
ALCIDES MEIRINHOS
abie nacido acerca de l mar, adonde bibie cun sous pais que an
tiempos abaixórun de l Praino buscando sustento que nó çufando
tierra. L carro cheno de tralha i de suonhos mal passara la sierra
de ls tarantanes quando sal ua pregunta:
- Quantos quilontros fáltan?
- Drume-te rapaç que inda mal ampeçou l camino, fáltan quaije que 300…
300 quilontros? Inda haberie muita strada que fazer antes de chegar a la
Tierra de l Natal de Matias. L ritual repetie-se todos ls anhos: quaije que por
finales de dezembre, chubisse que nebasse, haberie que passar las sierras
pulas regubiuras de la strada caras a la Tierra de Miranda. Anquanto
cuntaba las curbas atado a la cadeirica sentie ambeija de l armano, algo
maiorico, que iba sintado cumo ls grandes, menos acorreado, arrimado a la
jinela i cun campo para sticar las piernas. Más uns minutos tornaba:
- Quantos quilontros fáltan?
- Inda hai un cachico de strada que fazer, anda que quando te aporcatares yá
abistas la prainada…
Nien ls caramonos que sou armano i sue mai l dában para que se
antretubisse lo fazien zbiar la eideia de l Natal na tierra de ls abós. I nunca
más aparecie la fita de ginasta, azulada a sbolaciar parada ne l redundel de
la strada a la antrada de la cidade. Staba quaije, mas cumo dezie l bispo de
Ébora açpuis que porqui andubo: Miranda fica no último fim de mundo! ou
cumo scribe l poeta: las cuostas de l paíç que naide bei al speilho!
A pouco i pouco íban aparecendo las cereijeiras znudas de la borda de la
strada no abaixar bagaroso até la casa de sous abós. Eilhi podie correr a la
farta, angaiolar-se nas ramalhadas, cumbinar cun ls primos, benidos de la
lunjura d’outras Lisbouas, la melhor maneira de ir pul pinho. Haberie que ir
a saber dun pinho para anfitar de maneira a que l Pai Natal benisse de saco
cheno a poner las prendas debaixo. Yá solo pensaba na nuite de Natal,
quando antes de cenar, l Pai Natal, cumo que por artes mágicas i sien naide
lo ber, deixaba las prendas ambaixo i ne l meio de la árbol anfitada.
Relhoucaba cun esse sfregante mágico i alegre que ponie la família toda
junta: primos, pais, tius, abós.
A fin de cena, apuis de l bolho rei i de las rabanadas, de ls checolates
ferrero chegados de Fráncia, de las azebias i de ls uobos moles, las bistas
nun lhargában las caixas i saquitos anrebulhados cun papel de quelores
garridas atadas cun fitas i lhacicos… i ua eitiqueta cul nome para quien
serie essa prenda. Quantas tenerien l nome de Matias? Ua eilhi, apuis outra,
ua maiorica meio scundida… la cousa staba-se a cumponer. Cumo Matias
inda nun sabie ler por isso sou armano lie l nome screbido na eitiqueta i el
eirie an corrida alegre a dá-la a la pessona agora ama de la prenda: un ritual
que zde siempre daba fé de sentir nessa mágica nuite de cunsoada.
Chegada la hora, siléncio!
- De l Pai Natal de Fráncia para Tie Anica! apregonaba l armano Mário, i el,
mirando sue Tie Anica, corrie a antregá-lo más debrebe que Tiu Abel
carteiro.
Más ua corrida i outra i outra até que al redor de l pinho anfitado yá solo
sobraba ua caixa cun lhaço i eitiqueta a dezir: Matias. La última para mi,
pensou. Mas nun serie de l Pai Natal malo? Ye que todos ls anhos un de ls
primos, por pirraça, fazie ua prenda de fai de cuonta, solo pa la risota.
Matias agarrou-la çcunfiado, ampeçou a çcascar ls papeles al redor de la
caixa, abriu-la debagarico, nun fura pori a salir deilhi un sartigalho pa lo
assustar, quando al remexer las tiras de jornal andrento, ampeça a sacar ua
cebolha, dues batatas i ua cabeça de alhos. Mira curjidoso para aquilho, mui
sério, i quando todos pensában que se iba a anraibar, bira-se caras al pai i
diç: toma pai, ye pal caldo!
_________
C
14. Natal de tie Bernixe
ALCIDES MEIRINHOS
orriu l ferrolho i al puxar pula argolha acerca la fechadura batiu l
postigo. Sacou la chabe que guardou na jabeira scundida ambaixo
la racha de la saia ne l quadril de l lhado dreito. Agarrou l caiato
stribado no tranqueiro i apuntou ruga arriba adreitos a l’eigreija. Botou ua
praga abafada pul lhenço negro amouchado cul xaile de la mesma quelor,
um búltio que a pouco i pouco se desipaba antre la nubrina que habie ua
semana todo ancubrie. L bater cumpassiado de l caiato ne ls paralelos era l
único sonido que se oubie para aqueilhes lhados: sobrarien uas trinta almas
i outras tantas cereijeiras a la borda de las rugas i de la strada. Naqueilhes
dies de cenceinho sien cenceinho, la yerba fresca crecie antre ls paralelos,
biçosa cumo nun cerrado ne l més de maio criando ne l suolo ua manta
berde als quadros de cantaria, más berde nas bordas de la ruga i quelor de
piedra al meio, paralelos batidos donde an onde por ruodas de ls altemobles
i ua ou dues almas que pulhi repassinarien. Las squilas yá quantá que solo
pul termo tocában, quedórun más asseadas las rugas sien buostas nien
bramidos, yá nun pace la cria nas bordas de l ribeiro, crece la yerba i
atelondra l siléncio meio abafado pul mofo de ls puiales.
Rodou la chabe grande de la puorta de l’eigreija mesmo de frente a la
piedra de l pendon de l outro lhado de l sagrado, chiórun las missagras
afeitas a muita ferruge por falta de uso, l caiato passou la çapata cumo quien
guia camino a piernas cansadas stribadas an jogas i nocas gastas. Talbeç que
seia l rematismo anquanto bota la mano al quadril nun géstio bagaroso
agarimando las delores i andreitando la spina. Nó! ye que delantre de l Nino
Jasus nun poderie dar parte de fraca, siempre fura capaç de s’amanhar eilha
sola yá iba para meia dúzia d’anhos zde que amortalhara l sou Juan, que
Dius lo tenga na paç de las almas, nó! que anquanto ls uolhos negros nun
parássen de relhuzir, naide la oubirie a botar un gemido ou un queixume.
Haberie de rejistir até que la menina de ls uolhos bulhisse i cunseguisse
defrenciar l calatriç de ls bezinos i de ls nietos cumo agora que miraba las
palhicas de l persebe, la baca, l burro i las canhonicas spargidas puls mofos
i pedricas al redor de Maria, de Jesé i de ls reis Magos. Aparecie eilhi
deitado todos ls anhos pul solstício d’eimbierno aquel nino znudico que
nunca tembraba cul friu ou la gelada, l único que naquel lhugar nacie na
chegada de l carambelo, iba para más de quinze anhos. Inda daba fé de
quando naciu Antonhico, nieto de Manuol Cabreiro, yá l pai habie
eimigrado para Anglaterra i para adonde passados uns meses seguirie
tamien l ninico cun sue mai i l’armana Eirene. Solo las cereijeiras eilhi
quedában porque las raízes las mantenien bibas naquel suolo, nun fura isso
tamien eilhas eimigrarien an busca d’auga i sustento Ouropa fuora ou anton
nas cidades acerca de l mar, auga i sustento que pulhi scasseában a cada die.
I fui-se quedando sintada ne l banco de madeira barrendo cul mirar toda la
parte de riba de l’eigreija cumo quien busca la streilha anunciadora antre l
carrasco algodonado de l Presépio i l sacrário ne l altar mor.
A la tardechica anchie la cesta de lheinha que ls sous, ende pula Páscoa,
habien deixado cortada i ansartada na curralada: cepos de frezno, tuoros de
barejon, galhas cortadas i carqueijas para acender. Era ua maneira de tener
cumpanha durante las nuites grandes i fries anquanto fazie de cuonta que
las amboras i las nobelas de la telbison éran amportantes. Açpuis de muito
remexer na cinza cumo quien ajuda las brasas a çfazer-se, acobelhaba l
lhume, apagaba la lhuç i arrimaba-se a la cama sien deixar de mirar l quadro
de Nuosso Senhor de la Piedade colgado na parede de l fundo de l quarto, l
retrato dun Cristo cun sue faixa roixa a cair de ls braços de la cruç a lembrar
l sufrimiento por que muitos mortales tenerien que passar para quedáren
“purgados” de todos ls pecados. L amportante era ancreditar-se siempre
nessas cousas de relegion, mas tamien a las bezes tie Bernixe se preguntaba
porque ye que nun habie más mirandeses heireijes, afinal la sue lhéngua
nunca habie antrado na casa de Dius i por muitos pedidos que l fazíssen nun
habie naide pals traduzir. Se calha era por isso que yá iba para dous natales
que ls nietos de Fráncia nun benien a la lheinha pa la fogueira de Natal…
_________
H
15. La mona negra
ALCIDES MEIRINHOS
abie dous cepos no lhume, seinha de fiesta ou matáncia, que l
más de la eimbernada l fulhin de las paredes i de ls canteados
acrecentába-se cun l fumo de dous guiços ratunhados no
cuncelhiu i alumiado por meio gamon metido nas lhares, an lhança, adreitos
afuora. Solo l relhuzir de las bistas cobraba l mortiço i l negro de la cozina
forrada cun meia dúzia de baras de fumeiro. Al menos haberie botielho no
Natal i nos Reis, ua scuridon lharga cumo nuite d’Eimbierno adonde
antraba, pul campo de las teilhas cabalho que serbien de chupon, ua racica
de lhuna clareada de gelada. Negras i fries las nuites arrimadas a cada fin de
més de las matáncias i de l Nino Jasus, menos aqueilha nuite de lhume
fuorte cun l pote a bafiar l cheiro a polbo, batatas i berças, candeia a gáç,
turron de Mobeiros i meia quarta de nuozes i almendras mercadas na feira l
Naso a uns comerciantes de por ende abaixo de las arribas. Á! que la cena si
iba a ser de chupita! Tamien poderie spenhicar de las ubas guardadas an
ramalhete na prieça de casa zde las bendimas! Todos ls dies a mirar para
eilhas i solo naqueilha nuite l botarie l diente apuis de tanta cuçpinha tener
angulhido manginando l gusto que inda tenerien.
Malgarida, feita lhabandeira abanando l rabo pul lajedo de piçarra de la
cozina, ora poulaba dun scanho para outro, assomaba-se a la prieça de casa
mirando adreitos a ls colgadeiros de ubas de rei, ouferecie-se para ajudar a
cumponer la mesa, ancabriolaba-se no regaço de sou armano más bielho
que benira de Fráncia la purmeira beç, apuis de soutranho haber passado a
salto, ou anton pedie a Bitór que le cuntasse ua cuonta. Un tarabielho!
- Á! Sabes? preguntou el, hoije si te cunto la cuonta de l Nino Jasus apuis
de cenarmos.
Mal maçcou las batatas i l polbo cun las ganas que tenie de oubir la cuonta.
Bitór yá andaba no quarto anho de seminairo an Bergáncia i sabie andonar
bien la cousa. Dezie-las tan bien que quaije todo mundo s’ancreditaba nel.
Faramalha nun faltaba. Nien l sermon de l bispo, no Naso, ancandilaba
tanto cumo las palabras sérias de Bitór. Aposque si iba a dar un cura de
purmeira auga.
Inda l azeite relhuzie na pocica de l queixo de Malgarida quando l armano
antre dues garfiadas ampeça cun ar grabe i sabedor de cuontas:
- Sabes que fiesta ye hoije?
- Hoije nó! Diç que manhana ye die de beisar l Nino znudo que punírun
nuas palhicas de centeno no presépio que fazírun l outro die na eigreija.
Tenie tanto mofo que traírun nuns cestos de las paredes ambaixo l lhugar!
Bien que se me antolhórun dalguns monicacos para morar: uns canhonicos,
un burro, ua baquita, até habie uns que stában bestidos de reis! I nien me
deixórun pegar neilhes. Assi, tengo que me baler de las piedras i de las
bolhacas para monas.
- Pus esse Nino bai a nacer esta nuite!
- Anton nun naciu yá? Preguntou Malgarida de l alto de sous cinco anhos
acabados de fazer.
- Sí, buolbiu Bitór, mas sabes que todos ls anhos l Natal ye la fiesta de l
Nino Jasus - i cumpassiou la boç - tamien todos ls anhos quando nace, l
Nino Jasus abaixa pul sítio de l lhume i deixa cousicas i lhembráncias nos
çapaticos que las pessonas pónen a modos al pie de l murielho, ou na
chubineia.
De cuntino ls uolhos de Malgarida parecien dues centeilhas i cumo un
caramonico eilástico debrebe saltou de l scanho, botou-se a correr adreitos
al quarto i an menos de nada se apersentou cun l sou único par de çapatos,
uns çapaticos de agulhetes feitos an calfe amarielho que sou pai habie
mercado na feira de l Naso a fin de Berano. Arrodiou la mesa, barriu ua
squinica al pie de l estrefegueiro i yá se purparaba pa ls deixar eilhi, nó un
mas los dous, porque se esse Nino que dezien deixaba cousas nun çapatico,
anton nos dous melhor parte l tocarie. I lhougo a eilha que nunca naide l
habie dado nada a nun ser sue mai, ua beç, ua caiata d’arrebuçado de San
Marcos, agora más que isso nien l bestido d’ua mona sequiera … i se fur ua
mona? Pensou. Tanto cumo eilha querie tener ua mona cun piernas, braços,
pelo para peinar, bestidos para tirar i poner, lhabar, coser. Á mai! que
buonas tardes de monas passarie.
- Nun los puodes deixar inda, porque El solo ben apuis de todo mundo star
na cama a dormir. Sabes que se bei gente spanta-se i apuis deixa todo nuas
casas i nada nas outras!
- You tamien lo quiero ber – tornou eilha – i bien gustarie que astanho me
deixasse algo, el que nunca me deixou nada!
- Mira, apuis de cenar i de mos irmos a la cama, bonda deixares un çapatico
tou ende na squina de l strefegueiro a ber se manhana ten algo alhá.
Outro remédio nun tenerie, mas solo un? I tan pequerrico? Inda cabie alhá
ua monica ou anton ua bolsica de necras de bidro, ou l que l Nino Jasus
pudisse abaixar pulas lhares, mas la mona siempre era más lebe que las
necras.
Quemiu de las ubas que tanta gana tenie, nuozes i terron, mas la eideia iba
siempre a parar no çapatico amarielho que haberie de deixar ne l murielho.
Apuis de más uas cuontas, cepos feitos brasa i tiçonicos, quedou l siléncio
de la nuite, solo cortado d’onde an onde pul piar de l moucho no uolmo de
la cigunha. I Malgarida de oubido fuora de las mantas a ber se sentie un
tlincar de las lhares ou l zbiar de las teilhas para que l çapatico nun
quedasse anaiunas … até que se dormiu.
A la purmanhana cedo, antes de sue mai acender l lhume, Malgarida atirou-
se de la cama cumo un foguete adreitos al çapatico amarielho, agarrou-lo
mas nun biu nada, apuis chocalhou un pouco, i andrento ua moneda de
croua.
- Á Bitór!! Bitóóó… solo me deixou ua croua!!
- Al quei? Á! Sabes? respundiu l armano, ye que no purmeiro anho deixa
siempre a pouco.
Anfeixou-se la boç, apetecie-le chorar, mas dado era dado.
- Mira que fui bien garunho cumigo l Nino Jasus. Se fai assi an todas las
casas nun haberá muitos ninos a gustar del!
Quando tubo la purmeira mona, noutro Natal talbeç, negra, trazida de
Martinica por ua francesa patrona de sue mai, bieno a la mimória l negro
folhin que cubrie las paredes de la cozina an Pertual i la croua a chacolhar
no çapatico cumo quien fai caçoada i atira un çton pulas frinchas de las
teilhas.
Tan loinge moraba l Nino Jasus de Malgarida
_________
Fim
Títalo: La Fala Screbida – Cuontas an mirandés
Outor(a): Bários
Eilustrador(a): Ana Afonso
Eiditor(a): ALCM – Associaçon de Lhéngua i Cultura Mirandesa
Rebizon: Alcides Meirinhos i Suzana Ruano
Paginaçon: anafonso.com
Coordenaçon Editorial: Alcides Meirinhos i Suzana Ruano
Eiditora: ALCM – Associaçon de Lhéngua i Cultura Mirandesa
ISBN: 978-989-53199-1-6
Data de Publicaçon: dezembre de 2024
Formato: E-Book
Direitos Autorais: ALCM